Neti Neti

Neti Neti is een Sanskriet uitdrukking en betekent 'noch dit, noch dat' of 'ik ben niet dit, ik ben niet dat'. Het is een vorm van Vedische analytische meditatie die het individu helpt de aard van Brahman (de Absolute Werkelijkheid) te begrijpen door eerst te begrijpen wat Brahman niet is door alles te elimineren wat een 'object van perceptie' is en te blijven focussen op de 'kenner' (het ware Zelf). Door het negatie onderzoek laat de zoeker de identificatie los met alle dingen van deze wereld die niet Atman (Zelf) zijn totdat er niets anders overblijft dan het Zelf. Het doel van de Neti Neti oefening is om alle objecten van bewustzijn, inclusief gedachten en de geest, te ontkennen en het non-duale bewustzijn van de werkelijkheid te realiseren. Door het ontkennen van alle objecten en beperkende bijkomstigheden (lichaam, zintuigen, namen, vormen, intellect, ego,...) bereikt de zoeker vereniging met het Absolute en realiseert het ware Zelf. Neti Neti ontkent alle beschrijvingen over de Ultieme Werkelijkheid, maar niet de Werkelijkheid zelf.
Neti Neti is een traditionele leer of techniek uit het Hindoeïsme (te vinden in Upanishads, Jnana yoga en Advaita Vedanta of non-dualiteit) die de zoeker leert alle fenomenale objecten te ontkennen als zijnde niet-zelf (anatman). Dit staat ook bekend als de via negativa (negatieve weg) omdat het wijst op wat we niet zijn. Het basisidee is dat door het ontkennen of loslaten van wat we niet zijn, er geopenbaard wordt wat we wel zijn, namelijk dat wat Onbegrensd en Naamloos is en alle begrippen te boven gaat. Dit staat in contrast met de via positiva (positieve weg), die direct wijst op wat we zijn en kan helpen om dat wat we zijn te erkennen en om als dat wat we zijn te blijven (Dat Zijt Gij - Tat Tvam Asi).

Adi Shankara was een belangrijke Advaita filosoof die de Neti Neti benadering voorstond. In zijn commentaar op Gaudapadas Karika legt hij uit dat Brahman vrij is van bijkomstigheden en dat de functie van Neti Neti is het verwijderen van de belemmeringen die door onwetendheid worden voortgebracht. Neti Neti brengt de beoefenaar tot de realisatie dat hij of zij in feite niet de aspecten kan zijn waarmee men zich normaal identificeert (zoals een lichaam, persoonlijkheid, ego, gedachten, gevoelens of omstandigheden), noch kan men de vele rollen zijn die men speelt in het dagelijkse leven (ouder, partner, vriend, werknemer, werkgever, broer, zus, leraar,...). Let wel, Neti Neti is niet simpelweg een negatieve affirmatie herhalen zoals 'ik ben niet het lichaam, ik ben niet de gedachten,...', het is een meditatie om tot de daadwerkelijke ervaring te komen dat je niet het lichaam of het ego bent. Het is een diepgaand onderzoek.

De oude Veda's beschrijven Neti Neti als een proces om innerlijke vrede te bereiken. Het is door te weten wat ik niet ben, dat ik besef wat ik wel ben. Deze 8000 jaar oude praktijk bestaat erin onze aandacht af te leiden van alle verstoringen, om de stilte te vinden in elke beweging en het vormloze in elke vorm. Zowel weten als niet-weten, begrijpen als niet-begrijpen, kennis als onwetendheid, enzovoort, vallen allen onder het domein van het 'gekende' (in de zin van 'gekend door een waarnemer'). Al deze zaken vallen onder de categorie van 'object', terwijl jij, de kenner, het subject bent. Zowel kennis als onwetendheid worden waargenomen, waarbij jij de waarnemer bent.

Niets van wat je in het leven ervaart, ben jij. Alles wat je kunt waarnemen, alles wat veranderlijk is, kun jij per definitie niet zijn. Wat je echt bent, is niet een ervaring, noch een levensverhaal, een object, een sensatie, een gedachte, een overtuiging, een ego, een innerlijke stem, een energie, een ziel, een geest. Je bent de constante en onbewogen kenner van al deze 'objecten', ervaringen en manifestaties. Wat is het constante in jouw leven vanaf de geboorte tot de dood, datgene wat niet verandert? Het antwoord is de waarnemer, de aanwezigheid van gewaarzijn, de kenner, bewustzijn, het vol-ledige, eeuwige, zelfbewuste bestaan zelf. Je bent de onbewogen waarnemer en kenner van de altijd veranderende wereld der objecten, sensaties en percepties.

Je bent niet het lichaam. Het lichaam verandert elke seconde, het groeit en veroudert, cellen sterven en worden aangemaakt, het lichaam verschijnt bij de geboorte en verdwijnt bij de dood. Toch blijf jij als waarnemer onveranderlijk. Jouw aanwezigheid, jouw gewaarzijn is hetzelfde vandaag als gisteren, het is hetzelfde als 10 jaar of 20 jaar geleden niettegenstaande het lichaam is veranderd. Je kunt dus niet het veranderlijke lichaam zijn.
Je bent niet de zintuigelijke sensaties. Alles wat je weet van de 'realiteit' op Aarde komt via de zintuigen plus de mind (geest). Zonder zintuigen (horen, zien, ruiken, proeven en tasten) en geest is er geen wereld om te ervaren, en toch blijf jij altijd jij. Zonder bewustzijn is er geen wereld om bewust van te zijn. Zonder aanwezigheid is er niets om waar te nemen en te ervaren. Bewuste aanwezigheid is wat je bent en is primair, vandaar dat men zegt dat kenner, kennen en het gekende één zijn. Schepper en schepping zijn één, het ene kan nooit zonder het andere zijn. Bewustzijn verschijnt in en als zichzelf als de wereld der objecten. Jij als de innerlijke aanwezigheid (Zelf) komt te voorschijn als de altijd veranderende schepping.
Je bent niet je gedachten. Je gedachten komen en gaan en jij als waarnemer ziet ze verschijnen en verdwijnen. Ook zonder gedachten ben je nog steeds 'aanwezig'.
Je bent niet het innerlijke stemmetje wat alsmaar doorratelt in je hoofd, noch ben je de beelden die in je geest opkomen. Als de innerlijke dialoog of de beelden stoppen dan is de aanwezigheid van gewaarzijn nog steeds daar.
Je bent niet de geest (mind) die voortdurend verandert en het ene moment bezorgd, bang, verveeld of geïriteerd is en het andere moment kalm, opgewekt en vol vetrouwen en vreugde. De geest verandert in de loop van het leven qua overtuigingen, ideeën, herinneringen, percepties,...Ook het persoonlijke levensverhaal verandert, het narratief wat je jezelf vertelt en waarin je gelooft, evolueert in de tijd. Het is een (subtiel) object net zoals al de rest. Het feit dat je dit kunt bemerken, toont dat je niet jouw levensverhaal of overtuigingen bent. Jij als kenner ervaart al deze momenten en verhalen maar het Zelf blijft onaangeroerd. Dat wat ervaart, kan niet hetzelfde zijn als dat wat ervaren wordt. Net zoals het oog niet hetzelfde kan zijn als dat wat het oog ziet.
Je bent niet je gevoelens. Je gevoelens komen en gaan en jij als waarnemer ziet ze verschijnen en verdwijnen. Ook zonder gevoelens ben je nog steeds 'aanwezig'.
Je bent niet het ego. Ook het ego is een 'entiteit' die gekend wordt en is niet de 'kenner'. Het ego (ik-gedachte) ontstaat rond de leeftijd van 18 maanden wanneer het jonge kind de pure staat van ervaring en eenheid langzaam verlaat en begint onderscheid te maken tussen zichzelf en de buitenwereld vol objecten. Al snel identificeert het kind zich met deze ik-gedachte en vergeet dat het ego een fictieve constructie is. Het ego is de identificatie van het Zelf (bewustzijn of de aanwezigheid van gewaarzijn) met het lichaam/geest complex. Het vraagt wat inzicht en opmerkzaamheid maar iedereen kan het ego waarnemen wanneer het actief is. De aanwezigheid van het ego is ons 'bekend' in de waaktoestand en in de droomtoestand, en zijn afwezigheid is ons ook 'bekend' in de diepe, droomloze slaap. Ik ben degene die de aanwezigheid en afwezigheid van het ego waarneemt. Het laatste object wat door het Neti Neti proces wordt geëlimineerd is het ego. Wat blijft er over wanneer alles wat je niet bent, is verwijderd? Wat kan er nooit worden verwijderd van je Zelf? Wat verdwijnt nooit, wat is altijd aanwezig? Het antwoord is:  bewust zijn, zelfbewuste aanwezigheid. Wanneer ook het ego geëlimineerd is, verdwijnt de drie-eenheid van de kenner, het gekende en het kennen. Wat dan overblijft is Atman, het ware Zelf. Dat is realisatie en het doel van Neti Neti in Vedanta.

De realisatie van onze wezenlijke natuur gebeurt in 3 stappen. Ten eerste de erkenning, 'Ik ben de aanwezigheid van gewaarzijn waarmee alle ervaring gekend wordt'. Vervolgens de realisatie: 'Ik ben de aanwezigheid van gewaarzijn waarbinnen alle ervaring ontstaat'. En tenslotte: 'Ik ben dat waaruit alle ervaring is gemaakt en waarvan alles de activiteit is'. We merken dan op dat ons wezen (de aanwezigheid van gewaarzijn), zich altijd in dezelfde ongerepte, inherent vredige, onvoorwaardelijk vervulde en liefdevolle toestand bevindt. Dit is onze natuurlijke toestand, niet een toestand die we in de toekomst kunnen verkrijgen als we maar hard genoeg oefenen of lang genoeg mediteren. Het is nu al onze essentiële natuur. En het is altijd onze natuur geweest en zal dat ook altijd zijn. Het enige wat je hoeft te doen, is je essentiële natuur (h)erkennen.

° Rupert Spira - The Neti Neti process from child to adult